اندازه انگشتان دو دست نمایشنامه نویس کودک نداریم - وبلاگ آوای چکاوک

به گزارش وبلاگ آوای چکاوک مسائل و معضلات نمایشنامه نویسی کودک و نوجوان پرونده ای است که مدتی است در خبرگزاری ایبنا آن را دنبال می کنیم. بر این اساس پای صحبت نویسندگان و فعالان تئاتر حوزه کودک و نوجوان می نشینیم تا از منظرهای متفاوت، با نگاهی نو به این مقوله مهم که نقش کلیدی در تربیت فرزندان ایران دارد پرداخته شود. امروز در ششمین شماره از این گفتارها، با منصور خلج از نویسندگان و پژوهشگران این حوزه گفت وگویی انجام داده ایم که در ادامه می خوانید:

ریشه ضعف در نمایشنامه نویسی کودک و نوجوان از کجاست؟

ضعف در نمایشنامه نویسی ریشه تاریخی دارد. نمایشنامه نویسی کودک و نوجوان چه در ایران و چه در سایر نقاط دنیا سابقه پر قدمتی ندارد. اگر معمولا به آثار بزرگانی مثل شکسپیر، ایبسن، مولیر،برتولت برشت و دیگران نگاه کنید؛ هیچ کدام برای مخاطب کودک نمایشنامه ای ننوشته اند. آیا تا به حال این سئوال مطرح شده که چرا؟ چرا درام نویسان بزرگ برای بچه ها ننوشته اند؟ دلایل متنوعی را می شود برای آن ذکر کرد. یکی اینکه در حقیقت توجه به خواست های کودک و نوجوان دستاورد قرن بیستم است و این با ظهور علم روانشناسی است که می بینیم چگونه ضمیر ناخودآگاه، خاطرات را در حافظه انسان ضبط می کند.

تمام آثار مربوط به بچه ها و نوجوانان، در قرن 19 و قبل از آن، آثاری هستند که به بچه ها یتیم خانه ها و نوانخانه ها می پردازند و زندگی آنها را به تصویر می کشند. مثل کوزت در بینوایان که توسط یک خانواده بدجنس گروگان گرفته شده بود یا الیور تویست اثر معروف چارلز دیکنز و یا دختر کبریت فروشِ هانس کریستین اندرسن. بچه ها و بچه گداها در بدترین شرایط به استثمارکشیده می شدند. فقر و فلاکت یکی از دلایل آن است. تا قبل از ظهور علم روانشناسی همگان فکر می کردند بچه ها خیلی چیزها را نمی فهمند! یا عقل شان نمی رسد و فاقد درک کافی هستند.

تصور بر این بود که همه چیز را می شود جلوی کودک گفت و انجام داد. به شعور و ادراک بچه توجه نداشتند. نا آگاهی در زمینه روان کودک زیاد بود و سلطه پدرسالارانه اجازه نمی داد که بارقه های شخصیتی در کودک شکوفا شود. دوره ای که بیشتر جوامع روستانشین بودند در روستاها مدرسه و مکتب نبود، مردم به زندگی ساده سرگرم بودند و بچه ها از یک سنی به کمک پدر و مادر می رفتند. کشاورزی، دامداری و... بچه ها از سواد، مدرسه و امکانات امروز که شامل حال بچه ها این عصر است بی بهره بودند. از قرن 20 با آمدن علم روانشناسی و دستاوردهای جدید جامعه مدرن؛ توجه به کودک شروع شد. آثار ژان پیاژه، فروید و دیگران نشان دادند که مثلا ادراکات انسان از فلان سن شکل می گیرد، درکاراکتر او نقش دارد و وقتی که سنت شهرنشینی بوجود می آید با شکل دریافت شهرهای بزرگ طبقه متوسط بوجود می آید که آنها خواسته هایی دارند. لندن، پاریس، مادرید، هامبورگ، استکهلم و... پرجمعیت می شود. دوران فئودالیست تمام می شود. روستائیان به شهر می آیند. شهرها و انقلاب صنعتی با تبعات جدید به وجود می آید. مثلا ایبسن با هر نمایشنامه یک شوک در جامعه بوجود می آورد. در نمایشنامه خانه عروسک، نورا سمبل زنی است که زن ها را نیمی از جامعه می داند و از آنها می خواهد از خانه بیرون بیایند و دوش به دوش مردان از حقوق اجتماعی بهره مند باشند.

درواقع می خواهید بگوئید که در ایران هم نمایشنامه نویسی کودک و نوجوان یک هنر نوظهور است و یکی از دلایل نقص هایش همین است؟

خب حالا پرسش مهم این است که چرا نوشتن برای کودک و نوجوان سابقه زیادی ندارد؟ بله، در ایران هم همین طور است. اصولا نوشتن نمایشنامه کودک قدمت ندارد. ما اولین بارقه ها را در تلاش های جبار باغچه بان داریم. در ایران، در اواخر دوره قاجار است که جامعه پوسته می اندازد و وارد دوره های مدرن و جدید می شویم. در آنجا هم اتفاق جدیدی برای بچه ها و نوجوانان نمی افتد. نه این که کلا چیزی نباشد. در قدیم البته بوده ولی خیلی محدود و منحصر بوده است. مثلا قابوسنامه برای پسر امیر نوشته می شود یا پندنامه هایی برای خواص نوشته شده ولی بیشتریت مردم بی سواد و بی فرهنگ بوده اند. مثلا دستگاه چاپ که در اوایل رنسانس، در 1456توسط گوتنبرگ اختراع شد، خیلی دیرتر به ایران رسید با فاصله تقریبی 300ساله! ولی وقتی مردم سواد نداشته باشند، چاپخانه کاربرد ندارد! حتی بسکمک از آثار فرهنگی و ادبی ما در استانبول یا دهلی طبع شدند.

تحولاتی که در حوزه روانشانسی در دنیا ذکر کردم بالاخره به ایران هم رسید؛ هرچند دیرتر! درتهران همین طبقه متوسط به شدت روی فرزندانشان سرمایه گذاری می کنند. مثلا می خواهند بچه ها مربی زبان و موسیقی داشته باشند. چرا؟ چون جبران مافات می کنند. در سطح کلان شهرها، بسکمک از مدارس مربی نمایش خلاق می خواهند. متاسفانه نسبت به این خواست و احتیاج جامعه ما تجهیز نشدیم. هنوز درباره تئاتر کودک و نوجوان رشته آکادمیکی نیست. دانشگاه های ما فقط یکی دو واحد در سطح مبانی نمایش کودک و نوجوان تدریس می کنند. کسانی که می خواهند در این زمینه کار کنند باید دوره های تخصصی ببینند.

خاطرم هست که در سال51 در دانشکده هنرهای زیبا دانشجو بودم. همزمان کانون پرورشی کودک و نوجوان راه افتاد و در آن موقع گفت که مربی تئاتر می خواهد پرورش دهد. ما دانشجویان رفتیم و دوره دیدیم. تا امروز به همین دوره ها اکتفا شده و این آموزش ها آکادمیک نشده است. الان یک پژوهش که به عنوان انتها نامه دانشجویان رشته نمایش صورت می گیرد؛ مرتب تصحیح می شود، بعد از کلی کار کردن روی آن و هرس کردن، نمایشنامه ای در می آید. اما در تئاتر کودک هر کسی به شکل خودجوش نمایشنامه می نویسد در صورتی که فن و تکنیک آن را بلد نیست.

حالا شما می پرسید معضل در حوزه کودک و نوجوان چیست؟ باید بگویم که نمایشنامه نویسی کودک یک دستاورد جدید است و احتیاج دارد آدم هایی که تئاتر را می شناسند در این حوزه متخصص بشوند. دنیای کودک، روانشناسی و مسائل دیگر را بشناسند.

با این تفاسیر برای رشد نمایشنامه نویسی و در اینجا اختصاصا در حوزه کودک و نوجوان چه باید کرد؟

گواهینامه رانندگی را به راحتی نمی دهند. اما تئاتر را بدون آموزش اجرا می کنند! مخصوصا نمایشنامه نویسی که کار ساده ای نیست. نمایشنامه نویسی پیچیده ترین بخش تئاتر است. نمایشنامه نویسان خردمندان عصر خودشان هستند. دوره خود را شهادت می دهند. وقتی سوفکل، آنتیگون را می نویسد دوره خودش را روایت می کند و دموکراسی خواهی آنتیگون از کرئون را نشان می دهد.

مثلا بازیگری و کارگردانی با نظرات استانیسلاوسکی شکل جدی به خود گرفت. اما چراغ تئاتر را نمایشنامه نویس روشن می کند. کارگردان باید کار خودش را بکند و مثلا یک متن را انتخاب کند. نمایشنامه نویس واقعی اکبر رادی است، بهرام بیضایی یا ساعدی هستند که کارشان نمایشنامه نویسی است. کارگردان کارش جداست هر کسی باید کار خودش را بکند و همه چیز سر جای خودش باشد. در طول تاریخ درام نویسان فرزند خلف عصر خودشان بوده اند. مثل زنبور عسل شیره جامعه را جذب کرده اند. برتولت برشت، آرتور میلر، شکسپیر و دیگران فرزندان زمانه خودشان بوده اند. جایگاه ها باید شناسانده شود.

چه مولفه های دیگری در این زمینه تاثیرگذارند؟

نکته دیگر اینکه تئاتر تا وقتی صاحب مکان نباشد رونق نمی گیرد. ما در حوزه تئاتر کودک در تهران با جمعیت 13میلیونی فقط یک تالار هنر داریم که مخصوص تئاتر کودک است. سالن های تئاتر کانون پرورشی فکری و بعضی فرهنگسراها. اما اینها جواب گوی جمعیت میلیونی تهران نیست. این جمعیت خوراک فکری لازم دارد. باید بدانیم زندگی مدرن ما با 50 سال پیش متفاوت است. امروز بچه ها دست و بالشان باز است. هری پاتر، مرد عنکبوتی و غیره مخاطب فراوان دارند. بچه های ما خیلی این آثار را دیده اند و می شناسند تا مضامین فلکلور و افسانه های عامیانه خودمان! در اینجا چگونه شکل و تولید نمایش اتفاق بیافتد؟ مثلا در یونان چرا تئاتر رشد می کند؟ چون تالارهای بسیار روباز دارد که چندین هزار آدم می نشینند و تئاتر می بینند. ما در طول تاریخ مان مکان تئاتر نداشتیم. نمایشگران سنتی ما همیشه دوره گرد بوده اند. از روستایی به روستای دیگر می رفتند. مثل معرکه گیرها. این شرایط تا زمانی که ناصرالدین شاه در اروپا تئاتر می بیند ادامه داشت. پس از آن اولین بنا یعنی تکیه دولت را می سازند، بعد متوجه می شوند بنا داریم تماشاگر نداریم! چون تئاتر را گناه می دانستند. در همه جای دنیا البته چنین بوده است. در قرون وسطی هم تئاتر هروقت قدرت می گرفت روی آن خط قرمز می کشیدند.

نکته دیگر هم مذهب است. مذهب هیچ وقت روی خوش به تئاتر نشان نداده است چه تئاتر کودک باشد چه بزرگ سال! در حوزه ادبیات ما در شعر مثلا خلاق بوده ایم اما نمایشنامه نویس نداریم. حتی در نمایش های رو حوضی، متنی موجود نداریم. چون فی البداهه بودند و نمایشنامه مکتوب نداریم. در انقلاب مشروطه ذبیح بهروز، سیدعلی نصر، رضا کمال شهرزاد اولین نمایشنامه ها را نوشتند و تئاتر لاله زاری شکل گرفت. تئاتر بچه ها ما دیرتر از این قضایا شکل می گیرد. 100سال پیش در 1298 اواخر قاجار اولین نمایشنامه ها را جبار عسگرزاده یا باغچه بان برای بچه ها می نویسد. بعد از آن در دوره پهلوی وزارت فرهنگ و معارف راه می افتد و دبستان بوجود می آید. ولی تا سال ها ما نمایشنامه برای بچه ها نداریم. در واقع این اتفاقی است که باید در تئاتر دانش آموزی شکل بگیرد و خیلی دیر در ایران اتفاق می افتد. تا زمانی که جنتی عطایی برای مدارس شروع به نوشتن کرد یعنی تا 1350اتفاقی به نام توجه به تئاتر کودک نداشتیم. فقط کانون پرورش فکری دریچه ای بنام تئاتر کودک باز کرد. آثار بیژن مفید منتشر می شود و تعلیم و تربیت تئاتر کودک در این سال ها شکل می گیرد. در کانون پرورشی فکری، کتاب کودک منتشر می شود با نقاشی های مرتضی ممیز، فرشید مثقالی، پرویز کلانتری و دیگران. آثاری چون توکایی در قفس، بزی که گم شد، ماهی سیاه کوچولو منتشر شدند همین باعث شکل گیری گروه های تئاتر کودک شد و مربی هایی آموزش دیدند.

شما به عنوان کسی که در زمینه نمایشنامه نویسی کودک و نوجوان سال ها کار کرده اید با چه چالش هایی روبه رو بوده اید؟

در زمان انقلاب ما فارغ التحصیلان تئاتر بیکار شدیم. من البته تجربه مربیگری تئاتر کودک را داشتم. در آن فضا هر کاری نمی شد کرد. من شروع کردم به نوشتن. شروع کردم به آثاری مثل کلیله و دمنه و منطق الطیر را خواندن. با روی آوری به آثار قدما چندین نمایشنامه نوشتم که خیلی هایش چاپ شد. از جمله نمایشنامه جاری مثل جویبار یا بسوی سیمرغ که 7 نمایشنامه است. در آن موقع این ضرورت را متوجه شدم که ما متن نمایشنامه نداریم! به شدت دچار فقر منابع بودیم در سال های زیادی ما هیچ مرجعی برای مطالعه تئاتر نداشتیم. خیلی کتاب در زمینه تئاتر کودک محدود بود از لحاظ منابع غنی نبودیم. من یا خودم می نوشتم یا اقتباس می کردم. دیگران هم همین طور...

در دهه های اخیر تالار هنر و جشنواره تئاتر کودک و نوجوانِ همدان به تئاتر کودک رونق داده اند مشکل اصلی این است که برای نمایش نامه نویس کودک، سفارش دهنده وجود ندارد. وقتی به نمایشنامه نویس سفارش کار نمی دهند نویسنده دچار مسائل عدیده می شود. ناشر، بازار خرید تصویب نمایشنامه و غیره هر کدام مسائلی را پیش روی نمایش نامه نویس می گذارند. بنابراین کسانی که به این وادی می آیند انگشت شمارند. این شغل ممر درآمد نیست و هر کسی در این زمینه کار می کند بعد از مدتی از این کار کنار می رود. بالاخره فرد باید زندگی اش بشود. بنابراین به شکل مستمر و حرفه ای کسی در این رشته ماندگار نمی شود. به تعداد انگشتان دودست نمایشنامه نویس کودک نداریم. یک دوره بیژن مفید بود که خوش قلم و خوش فکر بود. تازه آن هم ظاهر آثارش بچه هاه بود ولی مضامین آن اجتماعی بود. با این پیشینه که در قرن 21 هنوز در کشور ما این رشته آکادمیک نشده است.

نقش دولت در این زمینه چیست؟

ما باید بپذیریم که تئاتر بزرگسال ما رشد نمی کند؛ مگر اینکه از کودکی نهادینه شود. باز در این زمینه مشکل داریم. مثلا در مدارس مربی تئاتر نیست. این قبیل کارها برنامه ریزی دراز مدت و میان مدت می خواهند و تا زمانی که نهادهای متولی مثل آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد، کانون پرورش فکری کودک و نوجوان، حوزه هنری و دیگران منسجم و یکپارچه نباشند کاری از پیش نمی رود. همه اینها خوب کار می کنند اما مثل جزایر جدا از هم کار می کنند. خیلی جاها هم همدیگر را قبول ندارند! بچه ها وقتی از کودکی با تئاتر آشنا بشوند، تئاتر نوجوان و دانشجویی هم قوی تر می شود و نسل حرفه ای بوجود می آید.

باید در کشور تئاتر و نمایشنامه کودک پذیرفته و جدی گرفته بشود. برای چاپ و نشر، نمایشنامه روی دست نمایشنامه نویس نماند. وقتی رغبتی در جامعه نباشد، نمایشنامه نویس دست و دلش به نوشتن نمی رود. متاسفانه چاپ نمایشنامه به صرفه ناشران نیست. کاغذ گران است و ما برای این کارها تجهیز نشدیم. در نمایشنامه نویسی نهادهای سفارش دهنده نداریم. از طرف دولت ردیف بودجه برای آن (اختصاصا نمایشنامه نویسی) وجود ندارد. خب اسپانسر هم وارد قضیه نمی شود. آموزش و پرورش می تواند از نهادهای سفارش دهنده باشد. باید برای مدارس نوشت، طوری که ساده باشد بدون دکور و امکانات، همچون تئاتر بی چیز و بدون امکانات چشمگیر صحنه و دکور باشد نه بورژوازی! دانش آموز با امکانات بالقوه خود و بدن و بیان خودش کار کند.

در این باره بخوانید:

چالش مهم؛ کمبود نمایشنامه!

نمایشنامه نویسی پاسخ به یک احتیاج در جامعه است