نادر ابراهیمی همراه با جامعه جلو رفت، دنیا هنرمند فراتر از وقایع است - وبلاگ آوای چکاوک

به گزارش وبلاگ آوای چکاوک، خبرنگاران ؛ حمید بابایی- ما به عنوان مخاطب اگر بخواهیم مطالعه آثار داستانی نادر ابراهیمی را آغاز کنیم تا با این نویسنده آشنا بشویم، به نظر شما باید با چه کتابی آغاز کنیم و سِیر مطالعاتی ما چگونه باید باشد؟

به قول خود آقای ابراهیمی در آغاز یکی از مصاحبه هایشان سؤال پرسیدن، راحت تر از جواب دادن است، پس به من هم حق بدهید که در روبه رویی با این سوال شما بگویم سخت ترین سوال را برای آغاز انتخاب نموده اید!

امّا، در پاسخ لازم می بینم به یک نکته اساسی اشاره کنم و آن این است که پاسخ شما بستگی به رویکرد مخاطبی دارد که می خواهد خودش را در روبروه با آثار نادر ابراهیمی قرار دهد. مخاطبی که تا به امروز چیزی از این نویسنده نخوانده و هیچ دیدگاه و زاویه دیدی ندارد و صرفاً می خواهد با قلم این نویسنده آشنا شود، با مخاطبی که برآمده از یک جریان فکری است، تفاوت های بسیاری دارد و طبیعتاً پیشنهاد ها هم برای هر کدام، متفاوت است.

بنابراین، نمی توان یک نسخه واحد برای پاسخ شما داشت که به تمامی مخاطبان آن را تجویز کرد. ما با انسان ها رو به روییم و تفاوت فکری افراد. این تفاوت ها به دنیا و تجربه زیسته آن ها ارتباط دارد و به هرکدام باید با توجه به مؤلفه های گوناگون، پاسخ داد. مسئله مهم این است که مطالعه فرد با چه هدفی می خواهد آغاز شود، تا برسیم به اینکه چه بخواند.

اگر منظور مخاطب عام باشد چی؟ از کجا باید آغاز کند؟

من اعتقادی به این ندارم که چیزی به عنوان مخاطب عام وجود داشته باشد و اگر اینجا یا در ادامه گفت وگو از این لفظ استفاده کردم آگاه باشید که صرفاً بخاطر شماست.

در آذر ماه 87، در شماره یک همشهری داستان، در دوره اول چاپ این مجله، من سعی کردم در یک یادداشت بلند به اسم مرگ ماه در شب چهاردهم دسته بندی هایی ارائه دهم تا کمی به مخاطبان یاری کند. در این یادداشت -که البته الآن در دیدگاه امروزم احتیاج به بازنویسی دارد- دسته بندی از این قرار است که داستان های کوتاه، نمایشنامه ها، فیلم نامه ها، رمان ها، زندگی نامه ها، سفرنامه ها و ... آنالیز تاریخی شده اند. فکر می کنم چنین دسته بندی ای به هرکس این دیدگاه را بدهد که با توجه به هدفی که دنبال می نماید، چطور باید آغاز کند.

نگاه تاریخی به آثار نویسنده داشتن، بسیار به شناخت منش و شیوه رفتاری او، یاری می نماید. مخاطب را در موقعیت دقیق تری برای روبروه با نویسنده قرار می دهد و فراز و فرودهای او را بهتر می تواند درک کند. من در پیشنهاد می کنم مخاطبان سیر تاریخیِ آثار را دنبال نمایند.

برای زندگی نادر ابراهیمی یک دسته بندی وجود دارد و آن هم زندگی قبل از انقلاب و پس از انقلاب است.

می شود من همین جا این تقسیم بندی را رد کنم؟ دسته بندی یا بخش بندی زندگی نامه یک فرد به این صورت، براساس تاریخی تعیین که بر زندگی و زیست تمامی افراد وابسته به آن تأثیر داشته، به نظر من، اصلاً نگاه نکردن به زندگی این هنرمند است یا در بهترین حالت، حاصل اشتباه نگاه کردن.

البته دلیل این شکل از نگاه را متوجهم و می دانم که به دلیل اینکه نادر ابراهیمی خود را سیاسی اندیش می داند و بارها گفته و نوشته است، وقوع یک واقعه به این بزرگی در جریان زندگی و کار نویسنده تأثیر می گذارد؛ اما واقعیت امر این است که تاریخ و دنیا هنرمند بزرگتر از این وقایع است. پس در نظر من، اگر ما بخواهیم نگاه ژرفی به افرادی مثل نادر ابراهیمی داشته باشیم، باید بگویم این فرد که در 60 سال گذشته نامدار و تأثیرگذار بوده است، چه نموده، چه نوشته و چه موضع گیری هایی داشته است.

نادر ابراهیمی ای که من می شناسم همراه با جامعه خود در دهه های مختلف (شاید هنوز هم) دارد جلو می آید؛ اما نکته مهم این است که جامعه ما و تمام ارکان اجتماعیش که ادبیات داستانی هم بخشی از آن است، تحت تأثیر انقلاب 57 ایران و وقایع بعد از آن هستند و این غیر قابل انکار است. مثلاً گلشیریِ قبل و بعد انقلاب را ببینید. هر نویسنده ای که از قبل انقلاب می نوشته و بعد هم ادامه داده را که شما روی آن دست بگذارید و آنالیز کنید، می توانید از این دید ارزیابی کنید؛ ولی آنچه درباره نادر ابراهیمی عموماً مورد توجه قرار می گیرد و این دسته بندی انجام می شود را من درست نمی دانم، پس آن را به این شکل، رد می کنم.

بحث اینجاست که مشکل گلشیری یا بسیاری از نویسندگان در بعد از انقلاب با ممیزی و با قدرت حاکمه است. اما نگاه ایدئولوژیک نادر ابراهیمی قبل و بعد انقلاب فرقی نمی نماید، در حالی که بسیاری از روشنفکران با نگاه انقلاب به تعارض می خورند و بحث در خصوص ابراهیمی همین است.

منظورتان از تعارض چیست؟

یعنی با حاکمیت به مشکل می خورند و انگار آن را اصلاً قبول ندارند. در صورتی که نادر ابراهیمی این گونه نیست.

چون نام آقای گلشیری به عنوان یک جریان فکریِ دیگر آمد، باید این را بگویم که ایشان نیز قبل از انقلاب با همین مسائل رو به رو بود که بعد از انقلاب رو به رو شد! مثل خود نادر؛ لکن یک موضوع را نباید از ذهن دور کرد و فکر می کنم اینجا جا دارد درباره آن صحبت کنیم.

در جریان انقلاب گروه های مختلفی حضور داشتند که در حالت عادی در یک دسته بندی جا نمی گیرند، اما در جریان یک هدف تعیین، همه داشتند انقلاب می کردند و در راستای یک هدف بودند. پس این طبیعی است که تمام نویسندگانی که اندیشه و نگاهی به شرایط اجتماعی-سیاسی داشتند، به یکی از این دسته ها نزدیک تر باشند، حتی در این حد که تعداد دوستانشان از یک دسته خاص بیشتر باشد. مثال هم که در این زمینه فراوان است: نادرابراهیمی، عباس نعلبندیان، اکبر رادی، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث و بسیاری دیگر. بعد از انقلاب به مرور اتفاقاتی می افتد که این دسته ها و جریانات فکری دیگر صندلی یکسان و مساویِ انقلابی قبل انقلاب را ندارند؛ هرکدام دچار دگرگونی هایی قرار می گیرند. بنابراین نویسندگانی که به هریک از آن ها نزدیک تر بودند، یا تحت تأثیر این دگرگونی ها قرار می گیرند یا عقایدشان تغییر پیدا می نماید. بعضی از ایران می فرایند؛ بعضی می مانند و مخالفت و اعتراض می نمایند و هریک به شکلی اعتراض خودشان را نشان می دهند.

نادر ابراهیمی اما راستای که از همان دهه 50 و قبل از انقلاب آغاز نموده بود را ادامه می دهد. براساس مطالعات من، او جریان آموزش و پرورش و روینمودهای نوین در این زمینه را راه اصلی دیده بود. پس می ایستد و از هر فرصتی استفاده می نماید تا آنچه می اندیشد را عملی کند.

بعضی مثلاً حضور نادر ابراهیمی در کلاس های درس به طلاب را تغییر رویه او می دانند، یا فعالیتش در حوزه هنری، نوشتن بعضی کتاب ها یا رفتن بعضی سفرها؛ اما نگاه نادر ابراهیمی به نظر، جامع تر از این حرف ها می آید و چندان هم در صدد پاک کردن این فعالیت نیست؛ کما اینکه بعضی مثل آقای سپانلو، چنین کاری می نمایند. ایشان (محمدعلی سپانلو) هم برای طلاب درس تاریخ ادبیات گذاشت؛ اما کسی از آن باخبر است؟ نه؛ چون جریانی از جریانات رسانه ای به کلی نخواست یا آگاه نشد که این وجهه او را ببیند، اما نادر ابراهیمی را دید.

در این باره نادر ابراهیمی معتقد بود که ایرادی ندارد اگر کسی که لباس روحانیت دارد، سینما را هم بشناسد، نویسندگی را بداند یا با مراحل خلق یک فیلم آشنا باشد.

این یک طرف بحث است ؛ یک طرف هم اینجاست که زمانی -اگر اشتباه نکنم- جایی با این موضوع رو به رو شدم که در کلاس های آقای ابراهیمی برای طلبه ها گزارشی در لوموند منتشر می شود، آقای مهرجویی که آن موقع به فرانسه رفته بودند، این گزارش را می بینند و می گویند وقتی روشنفکری مثل نادر در چنین شرایطی کار می نماید، پس می شود برگشت و کار کرد؛ و خب در کنار عواملی دیگر، ایشان هم برمی گردند ایران و کارهای درخشان دهه 60 ایشان ساخته می شود.

بازگردیم به بحث شما، ابراهیمی، راستا خودش را شناخته و به جای غُرزدن، کارش را نموده، او دیده که باید رویکرد نوینی به آموزش و پرورش داشت، پس عملکردی این چنینی داشته و از آثارش تعیین است. اگرچه به همان مقدار که امثال آقای گلشیری با مشکل رو به رو بودند، ایشان هم مسئله داشته و حرفش را زده است.

به نظر من هم قبل و بعد انقلاب این فرد تغییری نمی نماید بحث پیرامون همین ثبات رویکرد نادر ابراهیمی در ادبیات، سینما و سایر مسائل است. به نظر شما تفاوتی در رویکرد این نویسنده رخ داده است؟

نادر ابراهیمی راهش را رفته است. او براساس شرایط روز حاکم بر جامعه اش واکنش نشان می دهد. حضور اجتماعی برای او اولویت دارد، اگر جایی مسئله ای ببیند، حتماً انتقادش را می گوید و از نظر خودش بهترین تصمیم را می گیرد و اگر لازم ببیند در برابر جریانی می ایستد. در دو کتاب زندگی نامه اش (ابوالمشاغل و ابن مشغله) هم مثال های فراوانی وجود دارد.

این نگاهِ حضور در اجتماع و منفک نشدن از مردم را در مخفیانه رفتنش به جبهه هم می بینیم.

جریان جبهه رفتنش را این نویسنده در کتاب با سرودخوان جنگ در خطه نام و ننگ شرح داده است. ابراهیم حاتمی کیا می گوید: من با تردید به ابراهیمی گفتم که می خواهم به جبهه بروم و او هم گفت من هم می آیم. پرسیدم که مطمئن هستی؟ و او مطمئن بود.

با توجه به شرایط موجود با اسم جعلی به جبهه می رود. طبیعتاً نادر ابراهیمی با توجه به منش سیاسی اندیشی اش این کار را انجام داده است؛ کما این که بعضی دیگر از نویسنده ها مثل شهریار مندنی پور هم این کار را کردند یا گلشیری که ابراز علاقه کرد برای رفتن؛ اما ظاهراً نشد که برود.

سؤال دیگر من این است که با توجه به سیاسی اندیش بودن نادر ابراهیمی، طبیعی است که طیف ها و گروه های مختلف نویسندگان با او سر عناد داشته باشند و در گذر تاریخ مورد قضاوت قرار بگیرند و در نتیجه نگاه مثبت و منفی داشته باشند. ما چگونه می توانیم او را فرای این نگاه سیاسی بخوانیم؟ اصلاً این کار شدنی است؟

بله این کار شدنی است. اما چگونه؟ ما دو رویکرد داریم. اول این که بیاییم و به او به عنوان نویسنده صرف نگاه کنیم و نادر ابراهیمی نویسنده را از لابه لای فرمول های نویسندگی بسنجیم. یا او را در بستر سیاسی و اجتماعی ای که زیست نموده، قرار بدهیم و قضاوتش کنیم. این کار پژوهشگران مختلف است که می توانند و مختارند که ابراهیمی یا هر نویسنده دیگری را از زوایای مختلف تحلیل و آنالیز نمایند.

من در این سال هایی که روی آثار او کار کردم و شاید مخاطب جدی تری بوده ام، می توانم بگویم جدا از نگاه سیاسی-اجتماعی اش، می داند چه محتوایی را در چه قالبی قرار دهد تا مخاطب آن را درک کند. او از قبل جنبه های مختلف ماجرا را کاملاً آنالیز می نماید و از پس خلق اثر به خوبی برمی آید. او بلد بوده که برای خوانده شدن چطور باید باشد تا مورد اقبال قرار بگیرد.

سال جاری سیزدهمین سالگرد آغاز آخرین سفر نادر ابراهیمی است، تقریباً اگر اشتباه نکنم چهار سال قبل از این سفر دیگر ننوشته، حدودأ هفده سال است که او دیگر خلق اثر ننموده و بسیار نویسنده هم دوره او و پس ازاو در همین هفده سال آمده اند و ابراهیمی هنوز مخاطب خودش را دارد. نسل های جدید هم به او اقبال نشان داده اند و حتی آثار 40 یا 50 سال قبل او راه ترجمه به زبان های دیگری هم پیدا نموده اند. این نشان می دهد که توانایی این نویسنده ورای آن نگاه سیاسی-اجتماعی است.

با توجه به مسائل مطرح شده، به نظر شما آیا همسویی نادر ابراهیمی با انقلاب، تأثیری بر مخاطب داشتن آثار او دارد؟

به نظر من ربطی ندارد و این همسویی را نمی توانیم به قطع و مطلق مطئن باشیم؛ چرا که نادر ابرهیمی حالا بین ما نیست که بگوید؛ حداقل در این 17 سال هم دولت ها و اتفاقات بسیاری تغییرات ژرفی در جامعه ایجاد نموده است؛ ولی اگر سوال این است که اگر حاکمیت دیگری برسرکار بود، باز هم نادر ابراهیمی خوانده می شد؟ به نظرم بستگی به مولفه های مختلفی دارد؛ اما اگر نادر ابرهیمی می نوشت، فکر می کنم در هر حاکمیت دیگری هم او همچنان خوانده می شد.

می دانید که بخش عمده آثار او در بخش داستان کوتاه، برمی شود به قبل از انقلاب، به عبارتی به حاکمیت دیگری. او در این دوره برای پیشبرد هدفش و نوشتن راه های مختلفی را می رود؛ به تمثیل ها روی می آورد و داستان هایی با شخصیت های حیوانات می نویسد و همیشه سعی می نماید تا راهی بیابد و ممیزی ها را دور بزند تا با مخاطبش رو در رو حرف بزند.

شکل و شیوه نگاهش به زندگی و جامعه ای که در آن می زیسته، درون مایه داستان هایش است و این باعث شده تا با جریانات سیاسی زودگذر رد نشود و ما هنوز با بسیاری از مسائل آن داستان ها درگیر باشیم. جنبه های انسانی در آثار او مخاطب خودش را دارد و شیوه نگارش او هم مخاطب را نگه می دارد. همان طور که عرض کردم، هرچه هم که جلوتر می رویم بحث ترجمه آثار او پررنگ تر می شود؛ طبیعتاً دیدن این اقبال در جایی که بافت سیاسی ما وجود ندارد نشان می دهد که اگر شرایط اجتماعی ما هم، اینطور که حالا هست، نبود، باز هم ابراهیمی مخاطب خود را داشت و خوانده می شد.

اما به سؤال پایانی من می رسیم. شما به عنوان پژوهشگری که زمان زیادی صرف این نویسنده کردید، اگر قرار باشد او را در یک طبقه خاصی قرار دهید یا او را در یک جمله معرفی کنید، نادر ابراهیمی را یک نویسنده بزرگسال یا کودک و نوجوان می دانید و یا اصلأ از او به عنوان نمایشنامه نویس یا فیلمنامه نویس یاد می کنید؟ هرچند او متون شاعرانه فوق العاده ای هم دارد.

به نظرم نادر ابراهیمی همه این ها است. او بیشتر یک متفکر است که از قالب های مختلف استفاده می نماید تا حرفش را بزند. داستان، سینما و ... همه بهانه ها و قالب هایی هستند که او ارتباط برقرار کند؛ پس نمی شود او را محدود به یکی کرد. نادر ابراهیمی، نادر ابراهیمی است با همه آن چیزهایی که ما را با او روبرو می نماید.